ग्राहकाचे हक्क व कर्तव्य
राष्ट्रीय ग्राहक दिनानिमित्त लेख
ग्राहकाचे हक्क व कर्तव्य
समाजातील प्रत्येक व्यक्ती ही एका अर्थाने ग्राहकच असतो. या ग्राहकाचे स्वरुप वेगळे असेल मात्र ती कोणाचा तरी ग्राहकच आहे. ग्राहक एवं राजा या उक्तीप्रमाणे ग्राहकाचे हित जोपासणे महत्वाचे आहे. ग्राहक हा बाजारपेठेतील आर्थिक उलाढाल आणि खरेदी-विक्री याचा केंद्रबिंदू आहे. ग्राहकाच्या समाधानावरच संबंधित क्षेत्राचे यश अवलंबून असल्यामुळे कोणत्याही क्षेत्रात ग्राहकांच्या हिताला प्राधान्य द्यावे लागते. ग्राहकाकडून घेण्यात येणारा मोबदला व त्याबदल्यात विक्रेत्याकडून दिली जाणारी वस्तू वा सेवेचा दर्जा यावरुन ग्राहकाचे समाधान ठरतो त्यामुळे ग्राहकाचे समाधान आणि व्यावसायिक नफा या गोष्टी तितक्याच महत्वाच्या असल्याने ग्राहक आणि व्यावसायिक हित या दोन्हीचा ताळमेळ घालणे कोणत्याही व्यवसायासाठी आवश्यक आहे. ग्राहकाची अडवणूक व फसवणूक होऊन नये त्याच्या हक्काची आणि कर्तव्याची त्याला जाणीव होणे आवश्यक आहे. यासाठी जिल्हास्तरावर ग्राहक संरक्षण आणि ग्राहक पंचायत व अन्य ग्राहक संघटना कार्यरत आहेत. ग्राहकाचे असलेले हक्कांची जोपासणा करणे हे प्रत्येकाचे कर्तव्यच आहे.
24 डिसेंबर 1986 ला ग्राहक संरक्षण विधेयक संमत करण्यात आले. तेंव्हापासून 24 डिसेंबर हा राष्ट्रीय ग्राहक दिन म्हणून साजरा करण्यात येतो. ग्राहक संक्षण अधिनियमामुळे ग्राहकाला वस्तूंची किंमत, दर्जा आणि सेवा याबाबतची माहिती उपलब्ध झाली आहे. ग्राहक संरक्षण कायद्यामुळे ग्राहकांना 6 हक्क प्राप्त झाले असून यामध्ये संरक्षणाचा/सुरक्षिततेचा अधिकार, माहितीचा अधिकार, निवडीचा अधिकारी, ऐकण्याचा (तक्रारी) अधिकारी, तक्रारी निवारणाचा अधिकारी, ग्राहक शिक्षणाचा अधिकार याचा समावेश आहे.
संरक्षणाचा/सुरक्षिततेचा हक्क : जीवित किंवा मालमत्तेला धोकादायक अशा वस्तूंच्या वापरापासून संरक्षण मिळविण्याचा हक्क ग्राहकाला आहे. उदा: भेसळयुक्त पदार्थ, बनावटी, मुदत बाह्य झालेली औषधे, बनावटी विद्युत उपकरणे आदी.
माहिती मिळविण्याचा हक्क : आपण जी वस्तू खरेदी करतो तिच्या विषयी संपूर्ण माहिती जाणून घेण्याचा ग्राहकाला हक्क आहे. उदा: खरेदी करण्यात येणा-या मालाची प्रत, वजन, शुध्दता, तीव्रता, उत्पादकाचे नाव, उत्पादनाचा महिना वाटपाची मुदत आदी.
निवडीचा हक्क : स्पर्धेच्या युगात योग्य किंमतीत आपल्या वस्तूची निवड करण्याचा हक्क ग्राहकाचा आहे. ग्राहकांनी दक्ष राहून वस्तूच्या किंमती व गुणवत्ता यांचा विचार करुनच योग्य वस्तूची खरेदी करावी.
तक्रार निवारणाचा हक्क : वस्तूच्या खरेदीनंतर काही दोष आढळल्यास, हलक्या प्रतिची निकृष्ट वस्तू मिळाली किंवा भेसळयुक्त मिठाई असल्यास, संशय आल्यास किंवा खरेदीत फसवणूक झाली असे वाटत असल्यास ग्राहकांना त्या संबंधी ग्राहक न्यायालयात तक्रार करण्याचा अधिकार आहे.
ग्राहक शिक्षणाचा हक्क : बाजारपेठेची व व्यापारी व्यवहाराची ग्राहकाला माहिती असणे आवश्यक आहे. ग्राहकाच्या हक्कांचे संरक्षण करणारे अनेक कायदे आहेत.
आरोग्यदायी पर्यावरणचा हक्क : सदृढ जीवन जगण्यासाठी ग्राहकांना प्रदूषणापासून संरक्षण मिळविण्याचा हक्क आहे. याबरोबरच प्रामाणिकता मिळविण्याचा, मत प्रदर्शन करण्याचा ग्रहाकांचे प्रतिनिधित्व करण्याचा हक्क ही ग्राहकाला आहे.
ग्राहकांची कर्तव्ये व जबाबदा-या : ग्राहकांनी वस्तू खरेदी करताना दिलेल्या मोबदल्यानुसार वजनात, मापात, संख्येत बरोबरच मिळतील याची खात्री करुन घ्यावी. वजन काटा व स्वयंदशी काट्याचे इलेक्ट्रॉनिक इंडिकेटर याद्वारे केलेले वजन अचूक असल्याची खात्री करावी. इलेक्ट्रानिक्स स्केलच्या इंडिकेटरवर 00 (शून्य) असल्याखेरीज त्यावर वजन केले जाणार नाही याकडे लक्ष द्यावे. मिठाई, ड्रायफुट्स्, मावा, खवा इत्यादी खरेदी करताना त्यांचे पॅकबदं खोक्याशिवाय वजन करणे दुकानदारास बंधनकारक आहे याकडे ग्राहकानी लक्ष द्यावे. पॅकबंद मिठाई, ड्रायफुट्स्, भेटवस्तू व सजावटीच्या वस्तू आदीच्या आवेष्टनावर वस्तूचे नाव, उत्पादकाचे नाव, आवेष्टकाचे नाव किंवा आयातदाराचे नाव व संपूर्ण पत्ता, आवेष्टित वस्तूंचे निव्वळ वजन, माप संख्या, विक्रीची किरकोळ किंमत, उत्पानदाचा महिना, वर्ष तसेच उत्पादकाचा, आवेष्टकाचा किंवा आयातदाराचा ग्राहक हेल्पलाईन क्रमांक आदी बाबी घोषित करणे आवश्यक आहे. त्या बाबींचा उल्लेख केला आहे की नाही हे ग्राहकांना तपासून घ्यावे. तसेच ग्राहकांनी वस्तूंसाठी छापील किंमतीपेक्षा जास्त किंमत देऊन वस्तू खरेदी करु नयेत. वस्तूवरील छापील किंमतीत खाडाखोड आढळल्यास अशी आवेष्टित वस्तू खरेदी करु नये व या संदर्भात कांही गैरप्रकार आढळून आल्यास नियंत्रक वैद्यमापन अथवा वैधमापन विभागाच्या स्थानिक अधिका-यांकडे तक्रार नोंदवावी.
ग्राहकाची फसवणूक, लुबाडणूक होऊ नये व ग्राहकाचे हित जोपासले जावे यासाठी उत्पादनाची मूळ किंमत आणि अंतिम ग्राहकांना मोजावी लागणारी किंमत यामध्ये मोठी तफावत असल्यास मध्यस्थांची (एजंट) संख्या कमी करणे शक्य आहे, ग्राहकाची दिशाभूल करणारी जाहिरात किंवा योजना असू नये, वस्तूमध्ये भेसळ असता कामा नये. ग्राहकांकडून घेण्यात आलेल्या मोबदल्याच्या बदल्यात त्या दर्जाची वस्तू किंवा सेवा पुरवली गेली पाहिजे. ग्राहकांचे भौतिक संरक्षण करणे. वस्तूंची किंमत कमी करणे शक्य असल्यास ती कमी करुन ग्राहकांना त्याचा फायदा मिळवून देणे. ग्राहकांच्या तक्रारीचे योग्य पद्धतीने निरसन करणे, ग्राहकांचे आर्थिक हित लक्षात घेऊन त्यांना प्रोत्साहन देणे, ग्राहकांना खरेदीसाठी विविध पर्याय उपलब्ध करुन देणे आणि ग्राहकांना उत्पादन आणि बदलत्या बाजारपेठेबद्दल माहिती देऊन साक्षर करणे.
ग्राहक हितासाठी असणा-या कायद्यांची प्रभावी अंमलबजावणी करण्यावर सर्वच शासन यंत्रणांनी भर दिला आहे. ग्राहकास त्याचे हक्क व कर्तव्य याची जाणीव करुन देण्यासाठी ग्राहक संरक्षण कक्ष, ग्राहक पंचायत तसेच ग्राहक व व्यापारी संघटनाही कार्यरत आहेत. तरी पण ग्राहकाची अडवणूक व फसवणूक होणार नाही यासाठी ग्राहकाबरोबरच समाजातील प्रत्येकांनी पुढे येणे गरजचे आहे.
उप माहिती कार्यालय, पंढरपूर